Wielospecjalistyczne podejście do leczenia spastyczności
Leczeniem dorosłych pacjentów ze spastycznością powinien zajmować się zespół współpracujących ze sobą specjalistów stosujący metodę opieki współdzielonej. Dostępnych jest wiele opcji leczenia, a doświadczenia kliniczne wykazały liczne korzyści płynące z podejścia wielomodalnego. W większości przypadków połączenie różnych metod leczenia jest niezbędne w celu osiągnięcia określonych celów terapeutycznych u danego pacjenta.
Plan rehabilitacji musi zostać indywidualnie dostosowany do pacjenta. Zazwyczaj obejmuje on interwencję medyczną (np. podanie toksyny botulinowej czy leków przeciwbólowych) oraz różnorodne terapie dodatkowe, np. fizjoterapię, terapię zajęciową i psychologiczną. Terapie te, prowadzone łącznie, umożliwiają uzyskanie optymalnej poprawy w zakresie problemów związanych z codziennym funkcjonowaniem, takich jak upośledzenie mobilności, osłabienie siły mięśniowej, problemy z utrzymaniem równowagi, a także rozwiązanie innych problemów związanych ze spastycznością.
Głównym celem leczenia jest ułatwienie codziennego funkcjonowania pacjentom ze spastycznością oraz zmniejszenie obciążenia ich opiekunów, w wyniku czego jakość ich życia poprawia się. W kontroli spastyczności kluczowym celem długoterminowym jest więc poprawa w zakresie funkcjonowania. Opracowanie realnych i istotnych klinicznie celów dla każdej osoby stanowi warunek powodzenia leczenia. Cele te powinny zostać zdefiniowane i być kontrolowane we współpracy z innymi członkami zespołu leczenia spastyczności, w skład którego wchodzić może specjalista w dziedzinie rehabilitacji, neurolog, fizjoterapeuta, specjalista terapii zajęciowej, neurochirurg i protetyk (specjalista zajmujący się projektowaniem, produkcją i dopasowaniem protez).
Niezwykle istotne jest dostosowanie przebiegu leczenia do stanu klinicznego danej osoby, a w szczególności do jej potrzeb. W razie konieczności należy w regularnych odstępach czasu poddawać ocenie i ponownie definiować cele i oczekiwania.
Główne cele leczenia spastyczności
- Zmniejszenie nasilenia objawów, takich jak:
- ból
- częstotliwość skurczów mięśni
- ruchy mimowolne.
- Poprawa w zakresie aktywnego funkcjonowania obejmującego:
- mobilność
- zdolność poruszania się
- sprawność
- higienę i pielęgnację osobistą
- jedzenie i/lub picie
- aktywność seksualną.
- Zmniejszenie obciążenia opiekuna:
- łatwiejsze poruszanie się pacjenta, pielęgnacja i poprawa postawy ciała
- rutynowa, codzienna opieka.
- Unikanie progresji choroby lub pogorszenia się stanu chorego:
- zapobieganie skurczom i deformacjom
- korekta postawy i pozycji siedzącej, mająca na celu zapobieganie powstawaniu przykurczów lub odleżyn.
- Poprawa postawy i wyglądu zewnętrznego, aby zwiększyć estetykę ciała i ułatwić dopasowanie odzieży.
Ważnym aspektem całościowej opieki nad pacjentem jest optymalny dobór form i zakresu rehabilitacji, tak aby uzyskać jak najlepsze wyniki oraz optymalizacja skuteczności innych metod leczenia, umożliwiająca ograniczenie stosowania leków o działaniu ogólnoustrojowym, które zmniejszają nasilenie spastyczności.
Fizjoterapia to podstawa leczenia spastyczności. Jej celem jest zmniejszenie napięcia mięśniowego, utrzymanie lub zwiększenie zakresu ruchu i mobilności, wzmocnienie siły mięśniowej i poprawa koordynacji ruchowej, a przez to poprawa jakości i komfortu życia zarówno chorego jak i opiekuna.
Terapia zajęciowa zajmuje się problemami funkcjonalnymi osób ze spastycznością. Ma na celu wypracowanie niezależności w procesie rekonwalescencji lub pomoc pacjentom i ich opiekunom w znalezieniu skutecznych rozwiązań dla problemów związanych z codziennym funkcjonowaniem.
Uważa się, że na przestrzeni czasu rehabilitacja (fizjoterapia oraz terapia zajęciowa) i farmakologiczne metody leczenia spastyczności, takie jak domięśniowe iniekcje toksyny botulinowej, działają na zasadzie wzajemnego uzupełniania się.
Podawanie toksyny botulinowej w formie zastrzyków może zwiększyć skuteczność rehabilitacji i przyczynić się do większego ograniczenia spastyczności. Efekty pojedynczego podania toksyny botulinowej utrzymują się zazwyczaj przez kilka tygodni (średnio okres ten wynosi 3 miesiące).
Do najczęściej stosowanych i zatwierdzonych leków doustnych należą:
- baklofen
- Kannabinoidy zawierające tetrahydrokannabinol (THC) są w niektórych krajach zatwierdzone do stosowania w postaci sprayu. Są one wskazane wyłącznie w przypadku spastyczności o nasileniu od umiarkowanego do ciężkiego u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym, którzy nie wykazali odpowiedzi na inne leki doustne
- dantrolen: zatwierdzony w niektórych krajach, ale ze względu na niewystarczające dowody na skuteczność jest rzadko zalecany.
Wszystkie leki doustne łączy ograniczona skuteczność przy stosunkowo wysokim odsetku działań niepożądanych, polegających głównie na wywoływaniu zmęczenia.
Spośród leków doustnych tylko dwa (baklofen i tizanidyna) mają udowodnioną skuteczność w zakresie redukcji spastyczności ocenianej według skali Ashworth. Mogą być stosowane w stwardnieniu rozsianym oraz w spastyczności związanej z urazem rdzenia kręgowego, szczególnie w celu zmniejszenia klonusu.
Baklofen podawany dokanałowo stanowi skuteczną metodę leczenia spastyczności. Zalecany jest szczególnie w przypadku osób z urazem rdzenia kręgowego lub stwardnieniem rozsianym. Jest to długoterminowe leczenie wymagające ciągłego podawania leku do kanału kręgowego za pomocą wszczepionej pompy infuzyjnej. Stosowane jest głównie w przypadku osób z rozległą spastycznością kończyn dolnych, obejmującą czasami także tułów. W przebiegu tego leczenia wymagane jest stałe monitorowanie pacjenta, w celu utrzymania skuteczności terapii i uniknięcia działań niepożądanych, które mogą być poważne. W przypadku rozległej spastyczności, takiej jak ciężka obustronna spastyczność kończyn dolnych, baklofen podawany dokanałowo może być stosowany jako leczenie pierwszego rzutu.
Zabiegi chirurgiczne
Przy braku zadowalających efektów leczenia spastyczności za pomocą fizjoterapii, leków podawanych doustnie lub dokanałowo i/lub toksyny botulinowej podawanej w iniekcjach domięśniowych spastyczność można próbować leczyć za pomocą wybranych zabiegów ablacyjnych. W większości przypadków stosowane są uzupełniające się metody neurochirurgiczne i ortopedyczne.
W wyniku zabiegu chirurgicznego mięśnie mogą zostać odnerwione. Można też zwolnić napięcie ścięgien i mięśni oraz je wydłużyć lub zmienić ich pozycję, aby zmniejszyć nasilenie spastyczności. Aby przeciwdziałać skurczom, ścięgno zostaje częściowo lub całkowicie przecięte w trakcie zabiegu chirurgicznego, a następnie staw zostaje ponownie ustawiony w możliwie najbardziej prawidłowej pozycji. Na kilka tygodni zakładany jest opatrunek gipsowy stabilizujący staw w czasie, gdy ścięgno regeneruje się. Po zdjęciu gipsu niezbędna jest fizjoterapia, aby wzmocnić mięśnie i zwiększyć zakres ruchu kończyny.
Inny zabieg chirurgiczny wykonywany w leczeniu spastyczności nosi nazwę funkcjonalnej lub selektywnej rizotomii korzeni grzbietowych. W jego przebiegu neurochirurg wykonuje rizotomię, czyli przecięcie korzeni nerwowych. Korzenie nerwowe są to włókna nerwowe wychodzące z rdzenia kręgowego i znajdujące się na zewnątrz kręgosłupa, które przekazują komunikaty czuciowe z mięśni do rdzenia kręgowego. „Selektywna” oznacza, że przecięte zostają tylko niektóre korzenie nerwowe, a przymiotnik „grzbietowa” odnosi się do umiejscowienia przecinanych nerwów – znajdują się one z tyłu kręgosłupa, czyli od strony grzbietu.
Odnerwienie chemiczne oznacza ogólnie przerwanie przewodzenia sygnałów nerwowych poprzez wstrzyknięcie środka chemicznego, który może być:
- krótko działający: wstrzyknięcie środka znieczulającego miejscowo (np. nowokainy, lidokainy, bupiwakainy) hamuje przewodzenie sygnałów i działa tylko przez kilka minut (nowokaina: 20–45 minut) lub godzin (lidokaina: 1–3 godziny, bupiwakaina: do 12 godzin); zazwyczaj wykonywane jest w trudnych przypadkach, by ułatwić wybór mięśni do leczenia
- długo działający: długotrwałe zablokowanie przewodzenia sygnałów nerwowych można osiągnąć za pomocą takich substancji, jak fenol, alkohol czy toksyna botulinowa, które zostają wstrzyknięte w objęty spastycznością mięsień.
- fenol i alkohol powodują nieprzewidywalną martwicę w obszarze wstrzyknięcia, co oznacza niekontrolowane uszkodzenie nerwu i tkanki mięśniowej. Efekty utrzymują się od jednego miesiąca do dwóch lat. Duża częstość występowania działań niepożądanych (przejściowy lub trwały ból w pobliżu miejsca wstrzyknięcia oraz reakcje naczyniowe) sprawia, że fenol i alkohol stanowią drugorzędne opcje terapeutyczne
- toksyna botulinowa to wysoce precyzyjna metoda leczenia, powodująca kontrolowany niedowład lub paraliż mięśni w ograniczonym obszarze.
Różne formy odnerwienia chemicznego stosowane łącznie mogą być wskazane w zlokalizowanej i ciężkiej spastyczności. Mogą wspomóc lub nawet umożliwić zastosowanie innych form leczenia, na przykład fizjoterapii.
Toksyna botulinowa zalecana jest jako leczenie pierwszego rzutu według krajowych i międzynarodowych wytycznych. Stanowi ona element zintegrowanego podejścia do leczenia spastyczności poudarowej.
Toksyna botulinowa daje możliwość uzyskania poprawy zdolności ruchowych i zwiększenia aktywności. Po jej podaniu należy zastosować fizjoterapię i/lub terapię zajęciową.
W przypadku spastyczności wieloogniskowej (3 i więcej ognisk) może się zdarzyć, że zbyt duża ilość objętych spastycznością części ciała uniemożliwia skuteczne i pełne wyleczenie za pomocą toksyny botulinowej, gdyż może się okazać, że całkowita dawka toksyny, jaką należałoby podać, przekracza maksymalną dozwoloną dawkę. Inną przyczyną może być wystąpienie działań niepożądanych. W takich przypadkach można zastosować farmakoterapię uzupełniającą (np. leki doustne, baklofen podawany dokanałowo lub blokadę fenolową) albo zabieg chirurgiczny.
Toksyna botulinowa jest środkiem działającym miejscowo, może więc osłabić wybrane nadaktywne mięśnie objęte spastycznością, nie osłabiając przy tym zdrowych mięśni.
Aby zmaksymalizować korzyści z leczenia toksyną botulinową u osób ze spastycznością i zapewnić długotrwałą skuteczność, konieczne jest, aby była ona podawana przez doświadczonego lekarza, który uwzględni następujące czynniki:
- ustalenie optymalnej dawki
- wybór odpowiedniego mięśnia lub mięśni, do którego należy podać toksynę
- zapewnienie, by toksyna botulinowa została podana do wybranego mięśnia (podanie może być monitorowane przy pomocy urządzenia do USG lub EMG).